De geschiedenis van de Schijf van Vijf start al in 1953. Sindsdien heeft hij vele gedaanten gekend. Hij is zelfs een tijd weggeweest. We nemen je graag mee in een reis door de tijd!
Wie heeft de Schijf van Vijf bedacht?
De eerste Schijf van Vijf was een idee van Cees den Hartog. Dat was de directeur van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding, de voorloper van het Voedingscentrum. Zijn enthousiasme over ‘the wheel of good eating’ uit de Verenigde Staten was groot. In 1953 ontstond daaruit de Schijf van Vijf.
![Cees den Hartog, directeur van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding, de voorloper van het Voedingscentrum. Bedenker van de eerste Schijf van Vijf]()
Cees den Hartog, bedenker Schijf van Vijf
Het Voorlichtingsbureau voor de Voeding bestaat sinds de Tweede Wereldoorlog. Het was toen broodnodig om mensen in tijden van schaarste advies te geven hoe ze toch zoveel mogelijk voedingsstoffen binnen konden krijgen. Na de oorlog kwam er steeds meer ruimte voor bredere voedingsvoorlichting.
Den Hartog reisde in 1951 naar de Verenigde Staten. Het viel hem op dat de voorlichtingsmodellen daar veel beeldender waren. En ze gingen over voedingsmiddelen, in plaats van over voedingsstoffen als eiwitten en koolhydraten. ‘The wheel of good eating’ werd zijn grote voorbeeld. Dit model bracht met afbeeldingen in kaart wat je allemaal kon eten, verdeeld over 7 groepen.
![The wheel of good eating uit de Verenigde Staten was het voorbeeld voor de eerste Schijf van Vijf]()
The wheel of good eating uit de Verenigde Staten
Terug in Nederland ontwikkelde Den Hartog samen met andere medewerkers van Voorlichtingsbureau voor de Voeding een afbeelding met 5 vakken voor verschillende voedingsgroepen. In 1953 verscheen het plaatje voor het eerst in een brochure. Later kreeg het de naam ‘Schijf van Vijf’.
1953: de eerste Schijf van Vijf
![]()
De eerste Schijf van Vijf
Niet lang na de oorlog was de keuze aan verschillende producten nog erg beperkt. Dat zie je terug op deze Schijf van Vijf. Levertraan werd in die tijd aangeraden voor de jeugd en aanstaande moeders. Aardappelen stonden nog in het vak met groente en fruit.
In de eerste versie van de Schijf van Vijf uit 1953 lezen we ‘iedere dag vlees of vis of ei of peulvruchten’. Mensen kregen het advies hiermee te variëren. Niet alleen voor de gezondheid, maar ook omdat vlees dan nog duur is. Vlees is een luxeproduct. Iets voor speciale gelegenheden.
Ook tegenwoordig raden we nog altijd aan hiermee te variëren. Maar nu eten we juist veel vlees en adviseren we om minder vlees te eten. Naast gezondheid ook zeker vanwege duurzaamheid.
Jaren 70: een mooi plaatje
![De Schijf van Vijf in de jaren 70]()
De Schijf van Vijf in de jaren 70
Die eerste Schijf van Vijf heeft het heel lang volgehouden. Al kwam er in 1961 wel het zinnetje: ‘Wees matig met suiker en vet’ bij. Want na de tijd van schaarste werd al steeds meer de overvloed van ongezond eten een probleem.
Pas in de jaren 70 kreeg de Schijf van Vijf een nieuw jasje. Hélemaal van die tijd. Inhoudelijk veranderde er niets. Maar er begonnen al wel wat dingen te broeien. Zo was sinds de oorlog de vleesconsumptie toegenomen. In deze jaren ontstond het bewustzijn dat dit kon leiden tot problemen in de toekomst.
Uit 1971 stamt ook de eerste waarschuwing dat het voedingspatroon van de ‘zittende mens’ toch echt zal moeten versoberen. Producten als halfvolle melk en halvarine zien voor het eerst het licht in de jaren 70. In 1972 dient de eerste echte dieethype zich aan: het Atkins-dieet.
1981: de Maaltijdschijf
![In 1981 werd de Schijf van Vijf vervangen door deze Maaltijdschijf.]()
De Maaltijdschijf uit 1981
In 1981 werd de Schijf van Vijf vervangen door de Maaltijdschijf. De Schijf van Vijf ging over het dagpatroon, de Maaltijdschijf over -jawel- de maaltijd. Dit zou het toepassen makkelijker moeten maken.
In plaats van 5 vakken bestond de Maaltijdschijf uit 4 vakken. Melk verloor zijn eigen vak en verhuisde naar het vlees- en visvak. De vakken waren ook niet meer allemaal even groot. De vakken voor granen en peulvruchten, en voor groente en fruit waren groter dan de rest. De boodschap bij die 2 vakken was dan ook: ‘eet veel plantaardige producten’.
Het vak met dierlijke producten en het vetvak waren kleiner. Dat laatste vak was ook behoorlijk leeg. De boodschap in tekst erbij luidde: ‘wees matig met vet’. Daarbij werd vooral dierlijk vet bedoeld.
De grootste ingeving voor deze nieuwe adviezen? Voedingswetenschappers waren bezorgd. Want het werd nu echt duidelijk dat ongezonde voeding kan leiden tot hart- en vaatziekten, kanker en diabetes type 2.
1991: de Voedingswijzer
![De Voedingswijzer uit 1991]()
Voedingswijzer uit 1991
Begin jaren 90 kwam er een ommezwaai in de voedingsvoorlichting. Het idee van goede en foute voeding werd losgelaten. Het ging voortaan om het hele eetpatroon. En iedereen maakt daarin eigen keuzes.
Daar hoorde natuurlijk ook een nieuw voorlichtingsmodel bij: de Voedingswijzer. Producten werden expres zo abstract mogelijk afgebeeld, om te zeggen ‘het is maar een suggestie’. Met blauwe golven in het midden kwam voor het eerst water in beeld.
Hoewel persoonlijke vrijheid voorop stond, waren er ook 10 spelregels van kracht. Gevarieerd eten, matig met vet en zuinig met zout stonden daar natuurlijk bij. Nieuw was aandacht voor vezels, hoeveelheid eetmomenten, hoeveelheid drinken, gewicht, voedselveiligheid en het lezen van het etiket.
Ook leuk om te noemen is dat in 1991 de EetMeter gelanceerd werd. Je kreeg een floppydisk waarmee je thuis op je PC een eetdagboek kon bijhouden en kon zien hoe je je eetpatroon kon verbeteren. Hoe hip voor die tijd! Het paste helemaal in het streven om informatie meer op maat aan te bieden. Tegenwoordig gaat het natuurlijk allemaal via een app of online.
![In 1991 kon je voor het eerst op je PC een eetdagboek bijhouden. EetMeter was geboren!]()
In 1991 kon je voor het eerst op je PC een eetdagboek bijhouden
2004: terug naar de Schijf van Vijf!
![De Schijf van Vijf uit 2004]()
In 2004 kwam er weer een Schijf van Vijf
In 2000 gingen het Voorlichtingsbureau voor de Voeding en 3 andere voedingsorganisaties samen in het Voedingscentrum. In dat prille begin kende nog vrijwel niemand het Voedingscentrum, maar opvallend genoeg kende nog bijna iedereen de Schijf van Vijf. Terwijl dat model ondertussen al bijna 20 jaar niet meer werd gebruikt!
Voor effectieve voorlichting is herkenning een belangrijke voorwaarde. Dus het pad lag wijd open voor een vernieuwde Schijf van Vijf. Inhoudelijk veranderde er niet eens zoveel. Wetenschappelijk gezien was daar geen reden toe. De 10 spelregels worden er 5. En wat ook nieuw was: sinds 1997 was er een website. Daar kon het Voedingscentrum mooi alle informatie kwijt.
Duurzaamheid kwam steeds hoger op de agenda. In 2002 was de eerste echte duurzaamheidscampagne van het Voedingscentrum een feit. De campagne draaide om de herkomst van ons voedsel.
Vanaf 2006 wil het Voedingscentrum mensen bewust maken van de impact die keuzes die ze maken hebben op de wereld. Met vragen als ‘Weet jij hoeveel ruimte je schnitzel heeft gehad?’ en ‘Weet jij waar je zalmmoot gezwommen heeft?’. Ook op de website kwam duurzaamheid steeds meer aan bod: van keurmerken tot voedselverspilling.
2016: de Schijf van Vijf van nu
![De Schijf van Vijf uit 2016]()
De huidige Schijf van Vijf
Meer dan ooit is duurzaamheid verwerkt in deze Schijf van Vijf. Want gezond en duurzaam eten gaan hand in hand.
Voor het eerst komt er een duidelijk advies voor de maximale vleesconsumptie, het visadvies wordt teruggebracht naar één keer vis per week en er komen nieuwe adviezen voor peulvruchten en noten. Zuivel staat in de Schijf van Vijf, maar we geven aan: neem niet meer dan nodig. Dit alles is in lijn met de het overkoepelende advies van de Gezondheidsraad om minder dierlijk en meer plantaardig te eten. Goed voor jezelf en het milieu!
De adviezen richten zich op het voorkomen van chronische ziekten als hart- en vaatziekten, kanker en diabetes type 2. De wetenschap laat heel mooi zien welke voedingsmiddelen daarbij helpen. Zo krijgen noten en peulvruchten een veel grotere rol. Die verkleinen niet alleen de kans op hart- en vaatziekten, maar het zijn ook goede vleesvervangers. Als je eet volgens de Schijf van Vijf krijg je natuurlijk ook alle voedingsstoffen binnen die je nodig hebt.
Met de huidige icoontjes grijpen we weer terug naar de abstractie van de Voedingswijzer. Want het gaat echt om voorbeelden, er is zoveel meer mogelijk. Grappig feitje: koffie ‘mocht’ altijd al, maar krijgt voor het eerst een eigen afbeelding.
Nog steeds is keuzevrijheid belangrijk. De Schijf van Vijf is op 17 miljoen manieren in te vullen, wat je smaak, voorkeuren of achtergrond ook is. En kleine stapjes doen hun intrede. Elke stap richting de Schijf van Vijf levert winst op, het hoeft echt niet meteen perfect.
Lees het hele verhaal achter de huidige Schijf van Vijf.
Ook leuk om te lezen
Vlees eten: een korte geschiedenis
Een geschiedenis van snoepen en snacken