Zware metalen in voeding

Wat zijn zware metalen?

‘Zware metalen’ is de verzamelnaam voor metalen zoals cadmium, kwik, lood, arseen en tin. Ze komen bijvoorbeeld in het milieu terecht door metaalwinning en -opslag, verfproductie en verbranding van kolen en afval. 

Zware metalen zitten soms in meststoffen. Lood kan ook afkomstig zijn uit loden waterleidingen in oude huizen en loodhoudende benzine. Tin zit in blik. Een coating aan de binnenkant van het blik zorgt ervoor dat het tin niet in het voedsel terecht komt.

Zware metalen in voedingsmiddelen

Zware metalen hechten zich aan klei. Zo komt de vervuiling ook in de rivieren, oceanen en uiteindelijk in vissen terecht. Planten nemen zware metalen op uit de bodem, de lucht en het water. Dieren krijgen zware metalen binnen via het water en voer. Daardoor kunnen vlees en andere dierlijke producten ook zware metalen bevatten.

De volgende voedingsmiddelen kunnen een verhoogd gehalte aan zware metalen bevatten:

• Schaal- en schelpdieren, zoals kreeft, wolhandkrab, mosselen, inktvis
• Roofvissen, zoals zwaardvis, haai, tonijn, makreel, snoek, snoekbaars, paling
• Orgaanvlees, vooral nieren en lever
• Groenten uit de vollegrond, zoals kool, wortelen, bladgroenten, knolgroenten
• Andere plantaardige producten uit de vollegrond, zoals aardappelen, peulvruchten, granen 
• Rijst en rijstproducten
• Mineralensupplementen

Lood in Nederlands kraanwater

Het loodgehalte in het Nederlandse kraanwater is laag. Toch laat onderzoek van het RIVM uit 2019 zien dat zwangeren, flesgevoede kinderen en jonge kinderen tot en met 7 jaar te veel lood kunnen binnenkrijgen via kraanwater. Dit is alleen het geval als zij thuis nog loden waterleidingen hebben, of wanneer zij water drinken uit nog onvoldoende doorgespoelde leidingen van nieuwbouwwoningen.

Wat zijn de effecten van zware metalen op de gezondheid?

Zware metalen worden maar heel langzaam uit ons lichaam verwijderd en blijven dus lang zitten. Zo kunnen ze stapelen (dat noem je ook wel ophopen). Het zijn dus stoffen waar je het liefst zo min mogelijk van binnen wilt krijgen.

• Een langdurig te hoge inname van zware metalen kan schade toebrengen aan de nieren, de lever, de hersenen en het zenuwstelsel.
  
• Zware metalen kunnen zich binden met cellen die eigenlijk ijzer en kalk moeten binden. Hierdoor wordt het ijzergehalte in het bloed lager en ontstaat botontkalking.
  
• Als je tientallen jaren te veel arseen of cadmium binnenkrijgt, dan verhoogt dit de kans op huid- en longkanker. Over het algemeen kom je daar niet met voeding. Gevallen die bekend zijn, gaan vaak over mensen die bijvoorbeeld in aanraking komen met cadmiumdampen.
  
• Bij kinderen kan lood de ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel verstoren en het IQ verlagen. Bij volwassenen kunnen zowel lood als cadmium het risico op nierziekten en hoge bloeddruk verhogen. Bij 50-plussers is de hoeveelheid lood en cadmium in bloed en urine gemeten. Bij bijna alle deelnemers werd cadmium en lood gevonden. Het bleek dat 15% van de deelnemers een minder goede nierfunctie had, vooral door lood.
  
• Sommige zware metalen kunnen schadelijk zijn voor de vruchtbaarheid en tijdens de zwangerschap. Kwik kan bijvoorbeeld een ongunstig effect hebben op de ontwikkeling van het zenuwstelsel van het ongeboren kind.
  

Gecombineerde effecten

Mensen eten verschillende soorten voedingsmiddelen waardoor ze ook verschillende zware metalen binnen kunnen krijgen. Sommige zware metalen lijken qua werking op het lichaam erg op elkaar. Ze kunnen een vergelijkbaar effect hebben op hetzelfde orgaan, bijvoorbeeld de nieren. Effecten die ontstaan door het binnenkrijgen van verschillende zware metalen met vergelijkbare werking heten cumulatieve of gecombineerde effecten.

Je zou dan zware metalen die op precies dezelfde manier werken bij elkaar moeten optellen. Het is nu bekend hoe je de optelling kan doen. Onderzoekers kijken nu naar het mogelijke risico van de optelsom van zware metalen.

Krijgen we nu minder zware metalen binnen dan vroeger?

Door allerlei wettelijke maatregelen komen er steeds minder zware metalen in het milieu terecht. Deze maatregelen zijn bijvoorbeeld de komst van loodvrije benzine, het grotendeels vervangen van loden waterleidingen, een verbod op cadmium-houdende (gele) kleurstoffen, het gebruik van zware metalen in verfproducten en lozen van ongezuiverd afvalwater. Door de verplichting om blikken van binnen te lakken, komt tin niet meer in de producten die in blik verpakt zijn terecht.

Toch is het belangrijk om blijvend aandacht voor zware metalen te houden. Omdat ze zoveel negatieve gezondheidseffecten hebben, wil je dat de inname zo laag mogelijk is.

Welke regelgeving is er voor zware metalen?

Toelaatbare inname

Voor de zware metalen cadmium en kwik is door de Europese Voedselveiligheid Autoriteit (EFSA) een toelaatbare dagelijkse inname (TDI) vastgesteld. 

Lood en arseen zijn zó giftig, dat er geen toelaatbare inname vastgesteld kan worden. De belasting met lood en arseen moet zo laag mogelijk zijn. 

Tin is niet erg giftig, daarom is daar geen TDI voor vastgesteld.

Kinderen kunnen door hun lagere lichaamsgewicht wat hogere hoeveelheden zware metalen binnenkrijgen, maar het gaat erom wat mensen gedurende hun leven binnen krijgen. Dit is vaak dusdanig laag dat het risico erg laag is.

Maximale hoeveelheden in producten

In de Europese Unie zijn voor lood, cadmium, kwik, arseen en tin maximum toegelaten gehalten vastgesteld. Deze gelden voor levensmiddelen zoals vis, schaal- en schelpdieren, vlees, orgaanvlees, granen, rijst en groenten. 

Hoewel tin niet erg giftig is, kan een hoge dosis wel de maag irriteren. Daarom is er in de EU voor voedingsmiddelen in blik een maximum gehalte aan tin vastgesteld.

Er zijn in de EU ook wettelijke eisen voor het maximum toegelaten gehalte aan zware metalen in drinkwater.

Controle op naleving van de normen

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) ziet toe op naleving van de normen. 

Voedingsadvies rondom zware metalen

We snappen dat je je misschien zorgen maakt. Het is niet te voorkomen dat je ook ongewenste stoffen zoals zware metalen binnenkrijgt. Maar voeding is meer dan alleen kijken naar ongewenste stoffen.

Producten zoals groente, fruit, volkorengranen en drinkwater heb je nodig om gezond te blijven. Als je dat laat staan, dan loop je de gezondheidsvoordelen mis die deze producten je geven. Je kunt ook niet zien of in je eten of drinken te veel zware metalen zitten. Wel zijn er algemene adviezen te geven:

• Eet gevarieerd. Dus eet veel verschillende soorten groenten en fruit. En wissel af met alle producten binnen elk vak van de Schijf van Vijf, dus ook met volkorenpasta, aardappelen, zilvervliesrijst, volkoren couscous en bulgur bijvoorbeeld. Dit voorkomt dat je per ongeluk elke dag hetzelfde zware metaal binnenkrijgt.
• Eet geen producten uit blik die heel erg beschadigd is of waarvan de laklaag aangetast is. Dan kan namelijk tin in het product terecht zijn gekomen. Een kleine deuk kan geen kwaad.
• Vis eten tijdens de zwangerschap is goed voor de ontwikkeling van de baby. Maar er zijn bepaalde soorten vis en schaal- en schelpdieren die je tijdens de zwangerschap beter niet of niet te vaak kunt eten. Dit vanwege verhoogde gehaltes schadelijke stoffen zoals dioxine, kwik of PFAS. Zo kunnen zwangeren makreel, paling, sardine, tonijn, krab of garnalen beter laten staan.
• Kijk of je nog loden leidingen in huis hebt en laat deze vervangen. Voor het gebruik van kraanwater uit loden leidingen en nieuwe leidingen en kranen gelden aanvullende adviezen. 
• Geef kinderen uit voorzorg niet elke dag rijst en producten met rijst zoals rijstwafel, om de inname van arseen verder te beperken. Lees meer over arseen.