Een gezonde en duurzame eetomgeving: leer van de voorlopers

Onze eetomgeving moet de betere keuze makkelijk maken. En die keuze moet het liefst gezond én duurzaam zijn. Zodat in de toekomst gezondere mensen wonen op een gezondere planeet. Ik zie dat heel veel partijen al in de actiemodus zitten. Er zijn zóveel inspirerende voorbeelden waar we van kunnen leren! In deze column wil er graag een aantal van delen.

Dit zijn de 3 succesfactoren die wij in de praktijk zien:

• We zien dat de voorlopers smaak, prijs en gemak op orde hebben. Dit zijn de belangrijkste drijfveren van voedselkeuzes. Die moeten kloppen. Helemaal omdat je voedselkeuzes vaak op de automatische piloot maakt, relatief onbewust. Als gezonder en duurzamer eten en drinken er dus lekker uitziet en betaalbaar is, verkoopt het zichzelf. Dit kunnen we zeker aan de professionals overlaten!
• Samenwerken. Succesvolle initiatieven brengen eerst stakeholderpartijen bij elkaar, stellen gezamenlijke ambities op, maken een plan en monitoren de voortgang goed. Ze delen goede voorbeelden van succesvolle veranderingen met elkaar. Gezond Uit is een fantastisch voorbeeld waarbij de sector, die je wellicht meer associeert met friet en fris dan met lekker gezond en duurzaam, al flinke stappen maakt.
• Succesvolle initiatieven veranderen stap voor stap. Verander niet alles in een keer. Experimenteer en leer van de ervaring. Betrek klanten en gasten bij wat je doet: vaak zijn ze blij met deze veranderingen.

Hoe beginnen we?

Een praktische basis is de checklist van de Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum, de ‘best practice’ op dit gebied voor alle eetomgevingen. Van pretpark tot bedrijfsrestaurant en van ziekenhuis tot NS-station.

Dat betekent concreet dat dat je gezondere en duurzamere keuzes aantrekkelijk presenteert: alles wat je meer in het zicht zet, makkelijk te pakken en te eten is, kiezen mensen sneller. Ook laat je een groter aandeel van je aanbod uit betere producten bestaan. Je geeft aan dat het normaal is om te kiezen en dat het vaak gekozen wordt.

Het komt bij elkaar in de gemeenten

Inmiddels maken 178 gemeenten deel uit van de JOGG-beweging, met als motto 'Gezonde Jeugd, Gezonde Toekomst'. Ze brengen relevante partijen bij elkaar en gebruiken de Richtlijn Eetomgevingen in vele settings, zoals sportkantines en de omgeving rondom scholen. 31 gemeentes laten al een daling in BMI zien bij jongeren.

Verschillende steden, zoals Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht (de 4G) en Ede zijn City-dealgemeenten en werken actief aan de gezondheid van burgers. Zo houdt Amsterdam adviesgesprekken met voedselaanbieders: wat kan er beter? Rotterdam heeft het programma Gezond010 waar al jaren succesverhalen gedeeld worden over ‘Gezond verkoopt’. Ede deed onderzoek naar een fastfoodvrije zone rondom het station.

Steden lopen wel tegen issues aan en kunnen het niet alleen. De wethouders van G4 en Ede schreven begin dit jaar een brandbrief aan staatsecretaris Blokhuis (pdf). Ze vragen de rijksoverheid om een wetswijzing, zodat ze beter in kunnen grijpen in de voedselomgeving. Op dit moment verkent het ministerie van VWS of hier een nieuw wettelijk kader voor nodig is. Maar er zijn gelukkig dingen die al wel kunnen!

Schoolkantines lopen voorop

Bijna de helft van alle schoollocaties heeft in de afgelopen 3 jaar een Schoolkantine Schaal behaald. Het mooie van de aanpak op school is dat je alle leerlingen bereikt: zodat alle kinderen een goede start en gelijke kansen krijgen.

Op een school in het Haagse Laakkwartier, te midden van vele fastfood zaken, hoorde ik van leerlingen dat ze het fijn vonden dat ze op school in ieder geval goed konden eten, dat het normaal was. Ze vonden het leuk om te helpen bij de bereiding van verantwoorde broodjes, waarbij een deel van de ingrediënten uit hun eigen schoolmoestuin kwam.

Beter eten rondom sport

JOGG-Teamfit wordt ingezet bij vele sportlocaties en sportevenementen om het voedingsaanbod gezonder te maken. De JOGG-Teamfit Coaches gebruiken hierbij de nieuwe checklist van de Richtlijn Eetomgevingen.

Verder zien we veel positieve kleine initiatieven. We zien samenwerkingen met fruitkwekers voor lokaal en goedkoop fruit. Of de regel: alleen fruit en water in de wedstrijdpauze. Kleinere porties aanbieden is een heel eenvoudige en effectieve verandering. Zo eet je op maat, krijg je minder calorieën binnen en is er naderhand minder voedselverspilling. Een kleinere portie friet of portie bitterballen is een populaire. Sportfondsen heeft samen met ons stappen gezet bij het verbeteren van het kindermenu: een lekkere volkorenpannenkoek is nu een optie en als het toch eens friet moet zijn: de standaard portie is kleiner.

Ook onderweg gezond en duurzaam

Op stations is er nog veel te verbeteren. Hier is werk aan de winkel. NS Retail zet kleine stappen. Ze experimenteren met alleen volkoren belegde broodjes, het uitlichten van gezondere en plantaardige keuzes en nieuwe schapindelingen om water te promoten.

Verleiding op het werk

De keuze in bedrijfsrestaurants is ten goede veranderd. De weerstand die cateraars en werkgevers verwachtten (”Waar zijn de kroketten?“) bleef uit. Dat bleek uit een groot onderzoek bij 30 bedrijfsrestaurants van Veneca. Er waren wel wat criticasters, maar na zo’n 2 weken waren de gasten gewend en kwamen er geen opmerkingen meer. De verkoopcijfers lieten zien dat mensen zijn te verleiden tot gezondere en duurzame keuzes.

Kleinere experimenten waren er ook. Pilots onder andere bij de ministeries van LNV en VWS en Compass catering waar broodjes met een derde minder vlees of kaas, aangevuld met groenten werden gemaakt, bleken de broodjes even goed te verkopen. Zo eten klanten bijna ongemerkt meer plantaardig en minder dierlijk. Ook werkte het goed om kleinere porties aan te bieden. Beter eten voor je werknemers past goed bij een duurzaamheidsmissie: walk the talk. Het cateringteam van TU Delft van Bouwkunde serveert bijvoorbeeld sinds kort geen vlees meer, in lijn met hun duurzame bouwvisie.

Horeca, zet ‘m op!

In de horeca is nog veel te doen: restaurants waar je bijvoorbeeld voldoende groente krijgt zijn dun gezaaid. Het kán wel. De studie van WUR en Greendish bij familierestaurant van der Valk liet zien dat veel meer groente en iets minder vlees op het bord de klantervaring zeker niet minder maakt, terwijl voor de gezondheid, milieu én qua kosten voordeel oplevert.

Internationaal zijn er signalen dat deze trend groot gaat worden: Michelin introduceerde een duurzame groene ster, een driesterren restaurant in New York serveert na de lockdown louter plantaardige gerechten.

Dagje uit met gezonde opties

Meer dan de helft van de mensen die een dagje uit gaan in Nederland vindt het belangrijk dat er een gezond alternatief is. Maar slechts een derde vindt het gemakkelijk om dan gezond te eten. Daar liggen dus kansen! Vele attractieparken hebben zich aangesloten bij Gezond Uit. Van de Efteling tot de Apenheul, allemaal proberen ze met de Richtlijn Eetomgevingen in de hand stappen te maken.

Bij de attracties is er soms enige aarzeling om het assortiment te veranderen, maar de tijd is rijp. Burger’s Zoo experimenteert om gezond eten goedkoper te maken dan ongezond eten. Beekse Bergen heeft een pilot waarbij er op meer plekken fruit en salades verkocht worden en wat minder friet. Het van witbrood overgaan naar bruinbrood leek een grote stap voor pretpark Hellendoorn, totdat ze het gewoon 2 weken probeerden. Wat bleek: de bezoeker was er net zo blij mee.

Ook NEMO is goed bezig. In de jaren ‘80 was 150 gram voor een frietje normaal. NEMO heeft dit in ere hersteld. De tot voor kort reguliere portie van 250 gram krijg je nu alleen als je expliciet een grote portie bestelt. Gevolg: er zijn meer kleine porties patat verkocht dan grote. En de cateraar is ook blij want de winstmarge op een kleine portie is beter. Dus ook zakelijk is dit een slimme zet.

Bij goede zorg past goede voeding

Goed eten in zorginstellingen zou de normaalste zaak van de wereld moeten zijn. Dat is het nog niet. In het preventieakkoord is vastgelegd dat een gezond voedingsaanbod voor patiënten, bezoekers en medewerkers in alle ziekenhuizen bereikt moet zijn in 2030, maar liever eerder. In 'Goede zorg proef je' werken ziekenhuizen hieraan. Ziekenhuis de Gelderse Vallei is een van de koplopers. Ze zien al jaren dat het aanbieden van gezonde voeding voor patiënten én personeel breed bijdraagt aan herstel na ziekte van patiënten en aan een gezonde werkomgeving.

Via de Green Deal duurzame zorg zijn er al vele initiatieven gestart om gezonder én duurzamer te eten. Duurzaamheid uit zich bijvoorbeeld in: minder voedselverspilling door zelf te bepalen portiegrootte, een groter vegetarisch aanbod en meer lokale producten. Koen Nouws Keij van Diverzio vertelde me dat meer dan 80% van de voeding in de zorg wordt gegeten buiten de ziekenhuizen: denk aan ouderenzorg, gehandicaptenzorg en GGZ. Daar is nog veel te bereiken.

Een voorbeeld van effectieve samenwerking in de zorg in brede zin is het programma ‘Duurzaam en Gezond aan Tafel’ waarin 130 zorgorganisaties in de omgeving van Nijmegen samenwerken. Het resulteerde in lekkerder en gezonder eten, een halvering van voedselverspilling, kostenbesparing en duurzame inkoop.

Tijd om op te schalen, tijd om mee te doen

Ik zie al zoveel moois gebeuren: kleine initiatieven en grotere initiatieven. Wat nodig is om écht impact te generen is opschalen. Versnippering beperkt de impact. Zoek dus samenwerking met anderen in je sector, stad of straat. Als je samenwerkt met anderen, gaat de verandering ook voor jou het snelst.

De urgentie is hoog: ik noem overgewicht, ik noem klimaat. Beter eten is hier een belangrijk deel van de oplossing. En die betere keuze moet de makkelijke, lekkere en verleidelijke keuze zijn.

Smaakt dit naar meer? Ga jij over de catering of voedingsaanbod en wil je zelf aan de slag? Sluit je aan bij een bestaand initiatief of begin zelf. Het Voedingscentrum helpt je hier graag bij! Mail ons gerust als je vragen hebt.

Meer lezen?

Deze column is onderdeel van een serie. De eerste ging over waarom de gezonde keuze makkelijker moet zijn. De tweede over wat de overheid kan doen.