Bouwstenen voor gezonde en duurzame voeding in lokaal beleid

Als gemeente kun je het goede voorbeeld geven door in het bedrijfsrestaurants en in de koffiecorners te zorgen voor een gezond en duurzaam aanbod dat aantrekkelijk gepresenteerd wordt. Denk ook aan het aanbieden van water, fruit en gezonde lunches bij vergaderingen, bijeenkomsten en recepties. Dit is een mooie eerste stap; practice what you preach.

Neem in de aanbesteding voor catering van alle gemeentelijke instanties de randvoorwaarde op: werk met Overheidsniveau Gezonde Catering op basis van de Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum. Heb je lopende contracten? Ga in gesprek met de cateraar en bekijk op welke termijn een cateraar aan deze criteria kan voldoen. Ook kun je als gemeente de JOGG-ambitie Gezonder Voedingsaanbod in gemeentehuizen en provinciehuizen ondertekenen.

De kinderopvang is een ideale plek om kinderen een gezonde start mee te geven, geborgen in een omgeving die warmte en uitdaging biedt. Pedagogisch professionals spelen daarin een sleutelrol.

Het Voedingscentrum biedt professionals in de kinderopvang informatie en tips, bijvoorbeeld voor het opstellen van een voedingsbeleid. Daarnaast zijn we partner van Gezonde Kinderopvang en coördineren we het programma samen met het RIVM. Gezonde Kinderopvang leert kinderopvang structurele aandacht te hebben voor een gezonde leefstijl, waaronder voeding, en leidt pedagogisch professionals op tot coach Gezonde Kinderopvang.

Als gemeente of GGD kun je op verschillende niveaus werken aan Gezonde Kinderopvang. Bijvoorbeeld door het aanstellen van een Gezonde Kinderopvang adviseur bij de GGD of door het faciliteren van ondersteuning bij het werken aan Gezonde Kinderopvang door de GGD. Het is ook mogelijk om via een lokale incompany training van Gezonde Kinderopvang binnen jouw gemeente coaches Gezonde Kinderopvang te laten opleiden. Benieuwd naar alle mogelijkheden? Neem via dit formulier contact met ons op.

Voorbeeld

In Tilburg heeft het Servicebureau Kinderopvang in samenwerking met GGD Hart voor Brabant en JOGG Tilburg een incompany training georganiseerd. Lees hun ervaring.

Aandacht voor gezond, duurzaam en veilig eten en drinken op school draagt bij aan een gezond voedingspatroon van leerlingen en studenten. Kom meer te weten over hoe je gezond en duurzaam eten kan stimuleren op de basisschool, het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Denk aan de eetomgeving op én rondom de school. Als gemeente speel je een belangrijke rol in wat er om de school gebeurt.

Gezonde School

Met de Gezonde School-aanpak werken scholen structureel en samenhangend aan de gezondheid van leerlingen of studenten en het team. De GGD ondersteunt scholen in het bereiken van een Gezonde School. Als gemeente kun je de scholen in je gemeente stimuleren om hieraan te werken.

Gezonde schoolkantine

Een gezonde en duurzame eetomgeving op school zou de norm moeten zijn. Daarom begeleiden Adviseurs Eetomgevingen van het Voedingscentrum v(g)o- en mbo-schoollocaties gratis naar een gezonde schoolkantine. Laat scholen in je gemeente gebruik maken van deze hulp. De Gezonde Schoolkantine is ook een voorwaarde voor een Gezonde School.

Schoolmaaltijden

Door op school gezonde maaltijden aan te bieden, krijgen de leerlingen een gezond steuntje in de rug. Niet alleen krijgen leerlingen het goede voorbeeld te zien, maar een gezonde maaltijd draagt ook bij aan betere schoolprestaties. Als gemeente kun je scholen hierin zowel financieel als logistiek ondersteunen. Bekijk onze informatie en tips over het organiseren van schoolmaaltijden op het basisonderwijs of op het voortgezet onderwijs (vo) en middelbaarberoepsonderwijs (mbo).

Voorbeelden

• Scholen in de gemeente Gouda konden een tijdelijke subsidie aanvragen voor ontbijt, lunch of tussendoortjes op school. Lees hier meer over.
• In samenwerking met het Voedingscentrum ondersteunt GGD Amsterdam vo- en mbo-scholen in de regio bij het gezonder en duurzamer maken van het aanbod in hun schoolkantines. Lees meer over hun aanpak.
• Basisschool Harlekijn in Venlo verstrekt sinds schooljaar 2022-2023 een gezonde schoollunch aan alle overblijfkinderen. Ze doen mee met het schoolconcept De Gezonde Basisschool van de Toekomst waarin een gezonde leefstijl in het onderwijs wordt geïntegreerd. Lees het verhaal van deze basisschool.

De sportkantine is de plek waar eten en bewegen bij elkaar komen. Ook bij sportevenementen is er vaak veel eten en drinken aanwezig. Juist rondom sportactiviteiten zou een gezond voedingsaanbod de norm moeten zijn.

Zowel aan JOGG-gemeenten als niet JOGG-gemeenten biedt JOGG hierbij een helpende hand met de werkwijze JOGG-Teamfit. Sportlocaties kunnen topprestatiebadges behalen. Ook kun je je als gemeente aansluiten bij het Convenant gezonde sportevenementen.

Buurtlocaties, zoals kinderboerderijen, speeltuinen en buurthuizen, zijn plekken waar je als gemeente een gezond en duurzaam aanbod kunt promoten. 

JOGG biedt gemeenten hierbij een helpende hand. Met de werkwijze JOGG-Teamfit worden buurtlocaties door coaches gratis begeleid naar een gezonder voedingsaanbod volgens de Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum.

Daarnaast biedt het Voedingscentrum de volgende materialen:

• Flyer voor buurtlocaties met een klein aanbod (pdf): welke stappen kun je zetten naar een gezonder en duurzamer aanbod?
• Brochure voor buurthuizen - de gezonde keuken (pdf): hoe kun je aan de slag met belegde broodjes, soepen en maaltijden? Inclusief broodjesbouwer en vele recepten.
• Receptenwaaier- recepten voor groepen (pdf): kook je bijvoorbeeld in het buurthuis voor een grote groep? Of maak je een lunch voor meerdere personen? Deze recepten bieden inspiratie. Met recepten voor broodjes, soepen, hoofdmaaltijden en toetjes.

Bij Gezond Uit, een initiatief van JOGG, wordt samen met dagattracties gewerkt aan het verbeteren van het aanbod, volgens de Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum. Stimuleer dagattracties in jouw gemeente hierbij aan te laten sluiten, zodat het voor bezoekers makkelijker is om gezondere keuzes te maken. JOGG-Teamfit kan hierbij gratis advies geven en helpen met het opstellen van een actieplan.

Een dagje uit betekent vaak ook buiten de deur eten. Stimuleer horecazaken in jouw gemeente om hun kindermenu gezonder en duurzamer te maken. Het Voedingscentrum biedt met deze menukaart inspiratie aan horecaondernemers om hier stap voor stap aan te werken.

Een gezonder en duurzamer voedingsaanbod voor patiënten, medewerkers en bezoekers draagt bij aan een gezonder Nederland.  

Stimuleer als gemeente ziekenhuizen en zorginstellingen zich aan te sluiten bij Goede Zorg Proef Je. Dit project ondersteunt ziekenhuizen en zorginstellingen in de transitie naar een gezond en duurzaam voedingsaanbod met diverse middelen. De Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum biedt hierbij houvast voor verbeterstappen in het voedingsaanbod.

Baby’s die borstvoeding krijgen hebben minder kans op overgewicht, ziekten en infecties. Alle reden dus om als gemeente het geven van borstvoeding overal aan te moedigen en te faciliteren. Dit kan door horecagelegenheden, zorginstellingen, bibliotheken en andere openbare gelegenheden aan te moedigen om het beeldmerk 'voeden kan hier' te gebruiken. Zijn er genoeg van deze beeldmerken? Dan krijg je als gemeente de titel borstvoedingsvriendelijke gemeente en bijbehorende plaquette. Het is mooi als je het beeldmerk ook duidelijk in zicht op het gemeentehuis hangt.

Je kan als gemeente ook via beleid en regelgeving bijdragen aan een gezonde en duurzame eetomgeving. De werkgroep Citydeal Voedsel op de Stedelijke Agenda biedt een overzicht van de instrumenten die je als gemeente kunt inzetten.

Hieronder lees je over 2 beleidsmogelijkheden met daarbij een praktijkvoorbeeld.

Gebiedsbeleid

In het bestemmingsplan kun je als gemeente de bijdrage aan een gezondere leefomgeving meenemen als toetsingscriteria. Ook kunnen gemeenten aanbieders van ongezond voedsel weren op basis van ruimtelijke motieven (denk aan afval, geluids- of geurhinder) om de leefbaarheid van de omgeving te vergroten.    

Ook kun je als gemeente in het vergunningenbeleid maatregelen opnemen om eetomgevingen te verbeteren. Zo kun je bepalen welk type voedselverkooppunt waar mag komen en waar het aanbod aan moet voldoen. Voor het aanpakken van de dichtheid aan ongezonde voedselverkooppunten kun je beginnen met specifieke locaties waar veel inwoners komen. Neem bijvoorbeeld een minimale afstand van ‘ongezonde aanbieders’ tot schoollocaties en/of sportvelden op. Het Raamwerk eetomgeving vo- en mbo-scholen (pdf) geeft handvatten hoe je vanuit de gemeente integraal aan de slag kunt gaan met de omgeving rondom school.  

Voorbeeld: Gemeente Groningen heeft in de  Nota Standplaatsen opgenomen dat in een straal van 250 meter rond scholen geen gefrituurde producten mogen worden verkocht. 

Reclamebeleid

Als gemeente kun je in het reclamebeleid regels vastleggen over reclame voor voedingsmiddelen in publieke ruimtes. Je kunt bijvoorbeeld vastleggen dat er geen kindermarketing mag zijn voor ongezonde producten buiten de Schijf van Vijf op openbare ruimten waar veel kinderen en jongeren komen. Een algeheel reclameverbod op ongezond voedsel op bepaalde locaties kan ook een optie zijn.  

Voorbeeld: Gemeente Amsterdam heeft zich aangesloten bij de Alliantie Stop Kindermarketing Ongezonde Voeding. Zo is er in Amsterdam al een verbod op kindermarketing in de metro. Dit is onderdeel van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. Daarmee zet Amsterdam flink in op het voorkomen en terugdringen van overgewicht bij kinderen.

Gemeenten kunnen een voorbeeldfunctie vervullen op het gebied van voedselverspilling tegengaan. Ze zijn dus een belangrijke schakel in de aanpak van het probleem. Elke gemeente staat dicht bij haar inwoners en is daardoor goed in staat huishoudens te bereiken en duurzaam gedrag te stimuleren. In dit Stappenplan Verspilling van de Stichting Samen Tegen Voedselverspilling vind je handvatten en inspiratie.

Steeds meer kinderen en jongeren zijn te zwaar. Van alle 2- tot 25-jarigen in Nederland heeft 1 op de 6 overgewicht. Dit vergroot de kans op ziektes en psychische problemen. Als overgewicht eenmaal is ontwikkeld, lukt het slechts in 20 procent van de gevallen om blijvend terug te keren naar een gezond gewicht.

Juist daarom is het belangrijk om overgewicht te voorkomen en zo vroeg mogelijk te beginnen met het aanleren van gezonde eetgewoontes. Lees wat je als gemeente of GGD per doelgroep met onze ondersteuning kunt doen.

• Overgewicht 0-4 jaar
• Overgewicht 4-12 jaar
• Overgewicht 12-18 jaar

In Nederland valt elke 5 minuten een 65-plusser zo ernstig dat spoedeisende medische hulp nodig is. Ouderen met ondervoeding hebben een grotere kans om te vallen, omdat hun spiermassa, spierkracht en balans verminderd is. Gezonde voeding met voldoende eiwitten, vitamine D en calcium is van groot belang voor het behoud van sterke botten en spieren. 

Ga als gemeente aan de slag met het GALA-thema valpreventie en breng het belang van een gezond voedingspatroon bij ouderen onder de aandacht. Zorg dat ondervoeding wordt beperkt in jouw gemeente. Bekijk welke handvatten hierbij kunnen helpen.

Het kan handig zijn om bij het begin te beginnen. Waarom is de eetomgeving nou zo belangrijk? De volgende webpagina’s kunnen hierbij helpen: Invloed fysieke omgeving op eetgedrag en Gezonde eetomgeving. En bekijk ook de video over de invloed van de eetomgeving.

Begin met informeren en interesseren van betrokkenen, bijvoorbeeld tijdens een inspiratiesessie. Zo begrijpt uiteindelijk iedereen het belang van de verandering. Raadpleeg een Adviseur Eetomgevingen en JOGG-Teamfit coach (zie ook bouwsteen 'Ontvang ondersteuning').

Betrek intern binnen de gemeente relevante collega’s uit verschillende beleidsdomeinen die te maken hebben met de eetomgeving waarop je focust. Betrek zeker de wethouder die actief is op de gekozen focus. Hiermee creëer je een integrale aanpak die domein overstijgend is. JOGG heeft hiervoor een handreiking gemaakt en kan hulp bieden bij het organiseren van een werksessie.

Betrek extern relevante stakeholders van de gekozen eetomgeving: gebruikers, uitvoerders en besluitvoerders.

Laat alle betrokkenen meedenken en meedoen om er een gezamenlijk plan van te maken. Ga gezamenlijk aan de slag met de eetomgeving.

Kijk of er een andere gemeente is die al beleid heeft gemaakt op de gekozen focus, en laat daarmee een goed voorbeeld zien.

Plan periodiek overleg met de betrokkenen om elkaar op de hoogte te houden en het thema eetomgeving op de agenda te houden en waar mogelijk uit te breiden. Laat betrokkenen tussentijds weten met welke activiteiten je bezig bent. Zo werk je aan draagvlak gaandeweg het traject.

Bekijk deze tips van GezondIn om burgers te betrekken. 

Ambitie Gezonder voedingsaanbod in gemeente- en provinciehuizen (JOGG)

Ambitieverklaring Gezonde Schoolkantine (vo en mbo) (Voedingscentrum)

Convenant Gezonde Sportevenementen (JOGG)

Ambitie Gezond Uit voor dagattracties (JOGG)

• Met het collectiebord en de Schoolkantine Schaal kunnen scholen alle successen laten zien aan de leerlingen, studenten en medewerkers. Ze kunnen leerlingen of studenten betrekken bij de organisatie voor de uitreiking van de Schoolkantine Schaal. Ook is het mooi om een artikel (met een foto van de Schoolkantine Schaal) op de schoolwebsite, in de schoolkrant, LinkedIn of de plaatselijke krant te plaatsen. Bijvoorbeeld met dit voorbeeldpersbericht.
• JOGG beloont elke stap naar een gezondere buurt- of sportlocatie. Bij een voltooide challenge krijg je een badge en bij een voltooide groep challenges ontvang je één van de topprestatiebadges. Samen met het team en jullie bezoekers vieren ze de behaalde successen met een feestelijke uitreiking op locatie.

Maak gebruik van de beschikbare ondersteuning voor de uitvoering. Zoals uitleg over de invloed van de eetomgeving, inspiratie voor gezonde en duurzame producten en advies over eerste verbeterstappen. Raadpleeg onderstaande experts om toe te werken naar jullie doel:

• Adviseur Eetomgevingen van het Voedingscentrum: wil je in jouw gemeente aan de slag met de eetomgeving, maar weet je echt nog niet hoe? Neem vrijblijvend contact op met onze Adviseurs Eetomgevingen. Dan bekijken we samen hoe we je hiermee op weg kunnen helpen.
• Adviseurs Eetomgevingen van het Voedingscentrum, programma De Gezonde Schoolkantine: begeleiden v(g)o- en mbo-scholen gratis naar een gezonde schoolkantine en geven advies over de eetomgeving op en rondom de school.
• Gezonde School Adviseurs van de GGD: begeleiden scholen naar het vignet Gezonde School, bijvoorbeeld naar het thema Voeding.
  
• JOGG-Teamfit coach: sportlocaties, sportevenementen, buurtlocaties, bedrijfsrestaurant van gemeente- of provinciehuizen en dagattracties zoals pretparken en musea. Je kunt ook bij JOGG terecht voor trainingen en bijeenkomsten vanuit netwerken, zoals Gezond Uit en Convenant Gezonde Sportevenementen. En je kunt JOGG-gemeente worden.
  Ook als je geen JOGG-gemeente bent mag je gebruik maken van de ondersteuning van de JOGG-Teamfit coach.
  
• Ondersteuning Goede Zorg Proef Je: ziekenhuizen en zorginstellingen.
• Advies en ondersteuning Gezonde Kinderopvang

• Zie het beleid van Gemeente Rotterdam Gezond 010: het akkoord als voorbeeld.

Maak het beleid bovendien integraal vanuit relevante beleidsdomeinen. zoals:

• Vergunningenbeleid zoals in Gemeente Groningen en reclamebeleid zoals kindermarketing in Gemeente Amsterdam.
• Subsidies van lokale organisaties (o.a. sport- en buurtlocaties), zoals in Gemeente Deurne.
• Aanbestedingen van gemeentelijke locaties, zoals schoolkantines in Gemeente Amsterdam en catering van Eerste Kamer.
• Stel eisen in aanbestedingen en contracten van bijvoorbeeld de catering van het bedrijfsrestaurant van jouw gemeentehuis, op basis van het Overheidsniveau Gezonde Catering.
  

• Plan een gezamenlijke evaluatie om terug te blikken op de activiteiten van de doorlopen bouwstenen. Bekijk de evaluatiemethoden van het RIVM, zoals de Tijdlijnmethode.
• Stuur bij waar nodig om het doel te behalen en herhaal zo nodig de activiteiten van enkele bouwstenen.
• Deel de resultaten van de evaluatie om bijvoorbeeld verantwoording af te leggen, successen te delen en vieren en draagvlak te vergroten en behouden onder partners.
  

Hoe zet je de bouwstenen in? We geven een voorbeeld:

Bepaal de focus

Practice what you preach. Start met het gezonder en duurzamer maken van het bedrijfsrestaurant in jouw gemeentehuis. Bekijk het Regionaal Preventieakkoord 2021-2023 van Zuid-Limburg met daarin hun focuspunten voor gezondere en duurzamere eetomgevingen.

Creëer draagvlak

Betrek alle stakeholders, denk aan de wethouder, facilitair manager, cateringmedewerkers, beleidsmedewerkers, HR-medewerkers, ondernemingsraad, bezoekers van het bedrijfsrestaurant, en eventueel de JOGG-regisseur.

Onderteken de ambitie

Binnen een jaar na ondertekening van de ambitie Ambitie Gezonder voedingsaanbod in gemeentehuizen en provinciehuizen 2021-2025 voldoet het aanbod van alle bedrijfsrestaurants van onze gemeente aan deze ambitie.

Maak de ambitie zichtbaar

Nodig alle medewerkers van de gemeente uit voor een feestelijke proeverij tijdens de heropening van het gezondere en duurzamere bedrijfsrestaurant. Vraag bijvoorbeeld een wethouder of andere aansprekende ambassadeur om het restaurant te (her)openen of organiseer een blinde proeverij.

Ontvang ondersteuning

Neem contact op met de JOGG-Teamfit coach uit de regio, zodat de cateraar van het bedrijfsrestaurant advies ontvangt om het aanbod gezonder en duurzamer in te richten met behulp van de Richtlijn Eetomgevingen.

Borg in lokaal beleid

Zet het Overheidsniveau Gezonde Catering als vereiste in de aanbesteding voor de nieuwe catering van de gemeentelijke bedrijfsrestaurants.

De bouwstenen voor iedere gemeente die toe wil werken naar gezondere en duurzamere eetomgevingen. Zo is de werkwijze bedoeld voor gemeentelijke beleidsmedewerkers werkzaam in bijvoorbeeld het sociale domein, ruimtelijke/fysieke domein en preventie- en zorgdomein. En voor professionals die het beleid mede vormgeven en uitvoeren, zoals JOGG-regisseurs, combinatiefunctionarissen en gezondheidsbevorderaars bij de GGD.

Weerbare, gezonde inwoners die opgroeien, leven, werken en wonen in een gezonde leefomgeving met een sterke sociale basis in 2040. Dat is het doel van het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). Om dit doel te bereiken, is gezonde voeding een belangrijke basis. Door gezond te eten verklein je de kans op ziektes als diabetes type 2, hart- en vaatziekten en kanker. Bovendien helpt het om een gezond gewicht te behouden en overgewicht terug te dringen. En gezonde voeding is van belang om vitaal ouder te worden.

Een integrale aanpak die inzet op voedselvaardigheden én gezondere eetomgevingen is noodzakelijk voor een gezonde generatie in 2040. Als gemeente kun je hieraan bijdragen door in te zetten op de GALA-thema’s:

• gezonde leefomgeving
• aanpak overgewicht en obesitas (als onderdeel van gezonde leefstijl)
• valpreventie

Alle aandachtsgebieden die we onder ‘Bepaal de focus’ op deze pagina uitlichten dragen bij aan deze GALA-thema’s.

Voor de financiering van de uitvoering kun je gebruik maken van je eerder aangevraagde Specifieke Uitkering (SPUK).

Het Programma Eetomgevingen van het Voedingscentrum stimuleert dat eetomgevingen zó zijn ingericht dat de gezonde en duurzame keuze volgens de Schijf van Vijf vanzelfsprekend is voor iedereen. Het Voedingscentrum is de kennispartner op het gebied van voeding en voedselkeuzegedrag. JOGG is de kennispartner op het gebied van de integrale aanpak van gemeenten. Met de aanpak bieden ze de basis voor integrale samenwerking om in beleid en praktijk de leefomgeving gezonder te maken. Je kan je als gemeente aansluiten bij JOGG. 

Zowel Voedingscentrum als JOGG bieden implementatieondersteuning en hebben expertise van de concrete instrumenten die per omgeving ingezet kunnen worden. Gezamenlijk ondersteunen we door heel Nederland partijen bij het toepassen van de Richtlijn Eetomgevingen. De meeste programma’s genoemd op deze pagina gebruiken deze richtlijn.

Ook JOGG-Teamfit coaches gebruiken de Richtlijn Eetomgevingen van het Voedingscentrum bij de advisering van gezonder en duurzamer voedingsaanbod in sportlocaties, buurtlocaties, dagattracties en bedrijfsrestaurants van gemeente- en provinciehuizen.